ช้างเอราวัณ

               ช้าง เป็นสัตว์ที่ถูกยกให้เป็นสัตว์ประจำชาติของไทย เนื่องจากมีความสำคัญตั้งแต่สมัยอดีตกาล เพราะเป็นสัตว์ที่ใช้ในการสู้รบ กอบกู้เอกราช เช่น ในครั้งที่สมเด็จพระนเรศวรมหาราชที่ทรงทำยุทธหัตถีกับพระมหาอุปราชาของหงสาวดี เป็นต้น และในการทำสงครามในอีกหลายครั้ง นอกจากนี้ช้างยังถือเป็นเครื่องทุ่นแรงในการเคลื่อนย้ายไม้ที่มีการทำสัมปทานในสมัยก่อน และนอกจากในประเทศไทยที่ให้ความสำคัญกับช้างแล้ว ในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ช้างก็ถือเป็นสัตว์ที่เป็นสัญลักษณ์ของความอุดมสมบูรณ์ และในบทความนี้เราจะกล่าวถึงช้างเอราวัณ ช้างที่ถือได้ว่าเป็นที่รู้จักทั้งในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู และยังมีอิทธิพลความเชื่อแผ่ขยายมาถึงประเทศไทย

ที่มารูปภาพ https://www.pptvhd36.com/news/ประเด็นร้อน/48900

               ช้างเอราวัณมีหลายตำนานที่มา บ้างเป็นช้างที่พระศิวะมอบให้พระอินทร์ บ้างก็ว่าเอราวัณเป็นเทวดาที่อาศัยอยู่บนสวรรค์ชั้นดาวดึงส์ เมื่อพระอินทร์ต้องการไปที่ใดเอราวัณก็จะแปลงกายเป็นช้างเผือกเป็นพาหนะให้พระอินทร์ และอีกหนึ่งตำนานคือ เป็นของวิเศษที่เกิดมาจากการกวนเกษียรสมุทร เป็นของวิเศษที่ผุดขึ้นมาเป็นชิ้นที่ 5 การกวนเกษียรสมุทรนี้เกิดขึ้นจากอุบายของพระนารายณ์ (ซึ่งบทความก่อนหน้านี้ที่เกี่ยวกับนารายณ์บรรทมสินธุ์) เนื่องจากก่อนหน้านี้เหล่าเทวดาถูกฤๅษีสาปไม่ให้มีชัยชนะในการทำสงครามกับเหล่าอสูร จึงเกิดข้อตกลงในการสงบสุขชั่วคราวเพื่อมาช่วยกันกวนเกษียรสมุทรทำน้ำอมฤตเพื่อความเป็นอมตะ แต่สุดท้ายด้วยความที่เป็นอุบายของเหล่าเทวดา หรือเรียกอย่างเข้าใจง่ายๆ คือการหลอกใช้ ทำให้เหล่าอสูรไม่ได้อะไรเลย แม้แต่ของวิเศษสักชิ้น เหล่านางอัปสร หรือน้ำแห่งความอมตะ มีเพียงพระราหูเท่านั้นที่อาศัยช่วงชุลมุนที่เหล่าอสูรไปจับนางอัปสรมากินไปได้ แต่สุดท้ายก็ถูกพระจันทร์ และพระอาทิตย์ไปแจ้งต่อพระนารายณ์ พระราหูจึงถูกจักรตัดเหลือครึ่งตัว ทำให้พระราหูเกิดความแค้นต่อพระอาทิตย์ และพระจันทร์ และเกิดเป็นปรากฏการณ์อย่างสุริยุปราคา และจันทรุปราคานั่นเอง และนอกจากนี้เหล่าอสูรยังถูกพิษจากการยุดนาคที่ส่วนหัวทำให้หน้าตาของเหล่าอสูรน่าเกลียดน่ากลัว

ที่มารูปภาพ https://www.ch3thailand.com/news/scoop/14034

               ช้างเอราวัณนั้นมีลักษณะที่ถูกกล่าวไว้ในไตรภูมิพระร่วง ดังนี้ “...และว่ายังมีเทพยดาองค์ ๑ ชื่อ ไอยราวรรณเทพบุตร ผิแลเมื่อพระอินทร์เจ้าแลมีที่สเด็จไปเล่นแห่งใดๆ ก็ดี แล ธ จะใคร่ขี่ช้างไปเล่นจึงไอยราวรรณเทพบุตรก็นิมิตรตัวเป็นช้างเผือกตัว ๑ ใหญ่นักโดยสูงได้ ๑,๒๐๐,๐๐๐ วา แลมีหัวได้ ๓๓ หัวๆ น้อยๆ อยู่สองหัวอยู่สองข้าง นอกหัวทั้งหลายนั้นแลว่าหัวใหญ่ได้ ๒,๐๐๐ วา แลหัวถัดเข้าไปทั้งสองข้างแลหัวแล ๓,๐๐๐ วา ถัดนั้นเข้าไปแลหัวแล ๔,๐๐๐ วา ถัดนั้นเข้าไปแลหัวแล ๕,๐๐๐ วา ถัดนั้นเข้ากว้างแลหัวแล ๖,๐๐๐ วา เร่งเข้าไปเถิงในก็เริงใหญ่ตัดกันเข้าไปดังกล่าวนี้แล ส่วนหัวอันใหญ่ที่อยู่ท่ามกลางทั้งหลายชื่อ สุทัศ เป็นพระที่นั่งแห่งพระอินทร์โดยกว้างได้ ๒,๔๐๐,๐๐๐ วาแลฯ เหนือหัวตัวนั้นแลมีแท่นแก้วหนึ่งกว้างได้ ๙๖,๐๐๐ วา แลมีปราสาทกลางแท่นแก้วนั้นมีทั้งสองแก้วฝูงนั้นโดยสูงได้ ๘,๐๐๐ วา ทั้งฝูงนั้นเทียรย่อมแก้ว ๗ สิ่ง แลมีพรวนทองคำห้อยย้อยลงทุกแห่งแกว่งไปมา แลมีเสียงนั้นไพเราะนักหนาดังเสียงพาทย์พิณในเมืองฟ้า ในปราสาทนั้นเทียรย่อมดัดเพดานผ้าทิพย์แลมีแท่นนอนอยู่ในที่นั้นกว้างได้ ๘,๐๐๐ วา แลมีราชอาสน์หนาหมอนใหญ่หมอนน้อย หมอนอิง องค์พระอินทร์นั้นสูงได้ ๖,๐๐๐ วา แลประดับนี้ด้วยแก้วถนิอาภรณ์ทั้งหลายแล ธ นั่งเหนือแท่นแก้วนั้น หัวช้างได้ ๓๓ หัวไส้ พระอินทร์ให้เทพยดาทั้งหลายขี่ ๒๒ หัวนั้น มีบุญเพียงประดุจพระอินทร์ไส้ฯ อันว่าหัวช้างทั้ง ๓๓ หัว แลหัวๆ มีงา ๗ อันแลงาแต่ละอันยาวได้ ๔๐๐,๐๐๐ วา แลงานนั้นมีสระได้ ๗ สระๆ แลสระนั้นมีบัวได้ ๗ กอๆ บัวแลกอนั้นมีดอก ๗ ดอกๆ แลอันนั้นมีกลีบ ๗ กลีบๆ แลอันๆ มีนางฟ้ายืนรำระบำบรรพต แล ๗ คน แลนางแลคนๆ นั้นมาสาวใช้ได้ ๗ คนโสด...”

สรุปลักษณะที่สังเกตได้โดยง่ายนอกจากร่างกายที่มีขนาดมโหฬาร สีขาวที่โดดเด่นแล้ว ก็มีลักษณะพิเศษดังต่อไปนี้ มีหัว 33 หัว

                              แต่ละหัวมีงา 7 อัน

                              แต่ละงามีสระโบกขรณี 7 สระ

                              แต่ละสระมีกอบัว 7 กอ
                              แต่ละกอบัวมีดอกบัว 7 ดอก

                              แต่ละดอกบัวมีกลีบดอก 7 กลีบ

                              แต่ละกลีบมีนางอัปสร 7 นาง

                              แต่ละนางอัปสรมีบริวาร 7 คน

นั่นก็คือ นอกจากหัวแล้ว นอกนั้นก็ 7 ของแต่ละสิ่งก่อนหน้านี้นั่นเอง

ที่มารูปภาพ https://sites.google.com/site/bthphakyxerawanmew11/xun/prawati-chang-xerawan

               หน้าที่ของช้างเอราวัณ ก็คือการเป็นพาหนะให้พระอินทร์ทั้งในการเดินทางต่าง ๆ ในการทำสงครามกับเหล่าอสูร และการดูแลโลกในทิศตะวันออก และชื่อช้างเอราวัณนั้น ในแต่ละภาษาก็จะเรียกต่างกันไป ไม่ว่าจะเป็นภาษาไทย เรียกหลายอย่าง ไม่ว่าจะเป็นไอราพต ไอราวัต ไอราวัณ และ เอราวัณ ภาษาสันสฤต เรียกว่าไอราวต ไอราวณ ส่วนภาษาบาลีเรียกว่า เอราวณ ซึ่งแต่ละชื่อ มีความหมายเกี่ยวกับน้ำ เมฆฝน หรือรุ้ง ด้วยความที่พระอินทร์เป็นเทพเกี่ยวกับการดูแลดิน ฟ้า อากาศ เมื่อต้องการให้เกิดฝนพระอินทร์จะให้ช้างเอราวัณให้ดูดน้ำจากโลกมนุษย์ขึ้นไปโปรยบนฟ้าเพื่อทำให้เกิดฝนตกลงไปแทนที่ความแห้งแล้ง ทำให้กลายเป็นสัญลักษณ์ของความอุดมสมบูรณ์ นอกจากนี้ช้างเอราวัณยังเป็นสัญลักษณ์ของการทำดี และเป็นเจ้าแห่งช้าง

               จากที่อ่านมาหลายคนอาจจะงงว่าช้างเอราวัณนั้นมี 33 หัว แต่ที่เห็นทำไมมีแค่ 3 หัว คงเพราะเพื่อความสวยงามทางศิลปะ และง่ายต่อการสร้าง ซึ่งขอยกตัวอย่างที่น่าสนใจมาให้ได้รู้จักกัน ดังนี้

  1.ทับหลัง ซึ่งทับหลังของช้างเอราวัณนั้นจะเป็นในแบบที่มากับพระอินทร์ และมักอยู่ทางทิศตะวันออก เพราะพระอินทร์นั้นเป็นเทพประจำทิศ

ที่มารูปภาพ http://scaasa.org/?p=571

  2.รูปปั้น จะเห็นเป็นลักษณะที่มี 3 หัว แต่ละหัวมีงา 2 อัน

ที่มารูปภาพ https://www.traveloka.com/th-th/activities/thailand/product/the-erawan-museum-tickets-2001690933875

  3.ธงชาติ มีปรากฏทั้งเคยเป็นธงชาติลาว และธงราชอิสรยศ

ธงชาติลาว เป็นลักษณะช้างเอราวัณ 3 หัว ยืนอยู่ใต้พระมหาเศวตฉัตร

ที่มารูปภาพ https://sites.google.com/site/suckseedpotato/thng-praca-chati

ธงราชอิสรยศ สมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โดยมีช้างเอราวัณอยู่ตรงกลางธง ที่หลังมีมหาพิชัยมงกุฎ สองข้างมีเครื่องสูง 7 ชั้น

ที่มารูปภาพ https://workpointnews.com/2019/05/07/สง่างาม-ธงมหาราชใหญ่10/

  4.สัญลักษณ์กรุงเทพมหานคร เป็นรูปพระอินทร์ทรงช้างเอราวัณบนก้อนเมฆ ที่มือถืออาวุธประจำกาย

ที่มารูปภาพ https://poppoojung.wordpress.com/สัญลักษณ์ประจำกรุงเทพม/

               แหล่งอ้างอิง

วิยะดา ทองมิตร. (ม.ป.ป.). ช้างเอราวัณ หรือ ช้างสามเศียร พาหนะแห่งพระอินทร์เจ้าแห่งสวรรค์.

สืบค้นเมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน 2562, จาก https://www.web-pra.com/amulet/ช้างเอราวัณ(ช้างสามเศียร)

พระธีระยุทธ อานนฺทมุนี. (ม.ป.ป.). ประเทศลาว ธงประจำชาติ. สืบค้นเมื่อวันที่ 22 พฤศจิกายน 2562, จาก

https://sites.google.com/site/suckseedpotato/thng-praca-chati

Lookhin. (2560). ตำนานการกวนเกษียรสมุทร. สืบค้นเมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน 2562, จาก

https://www.unzeen.com/article/1976/

The Erawan group. (ม.ป.ป.). ตำนานเอราวัณ. สืบค้นเมื่อวันที่ 16 พฤศจิกายน 2562, จาก

http://www.theerawan.com/th/about/myth_of_erawan

Tunchanok Chienvichai. (ม.ป.ป.). สัญลักษณ์ประจำกรุงเทพมหานคร. สืบค้นเมื่อวันที่ 22 พฤศจิกายน 2562,

จาก https://poppoojung.wordpress.com/สัญลักษณ์ประจำกรุงเทพม

WorkpointNews. (2562). สง่างาม “ธงมหาราชใหญ่” พระราชอิสริยยศแห่งพระมหากษัตริย์ ขึ้นเหนือ

พระบรมมหาราชวัง. สืบค้นเมื่อวันที่ 22 พฤศจิกายน 2562, จาก https://workpointnews.com/2019/05/07/สง่างาม-ธงมหาราชใหญ่10

นารายณ์บรรทมสินธุ์ ทับหลังที่(เคย)หายไป

               ในบทความที่แล้วเป็นเรื่องราวเกี่ยวนาค (คลิกอ่านได้ที่นี่) เมื่อได้ทำการค้นหาข้อมูลมาประกอบการเขียน ก็ได้พบข้อมูลที่น่าสนใจเกี่ยวกับทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ของปราสาทพนมรุ้ง ซึ่งครั้งหนึ่งเคยถูกขโมยไป แต่ในปัจจุบันสามารถทวงคืนกลับมาได้ ซึ่งเป็นที่มาของบทความนี้

นารายณ์บรรทมสินธุ์ หรืออีกชื่อหนึ่งคือ วิษณุอนันตศายินปัทมนาภะ เป็นประติมากรรมที่เล่าเรื่องราวของพระนารายณ์ขณะที่กำลังนอนอยู่บนตัวพญาอนันตราคราช โดยมีพระนางลักษมีผู้เป็นชายาคอยปรนนิบัติ และมีพระพรหมที่นั่งอยู่บนดอกบัวผุดออกจากสะดือของพระนารายณ์ เป็นการสื่อถึงการสร้างโลกใบใหม่ หลังจากที่ถูกโลกทำลายไปแล้ว ถูกกล่าวอยู่ในมหาภารตะว่า “.....โลกเมื่อถึงคราวสิ้นกัลป์ (หนึ่งกัลป์เท่ากับหนึ่งวันของพระพรหม) ทุกสรรพสิ่งถูกทำลายล้าง พื้นดินจมลงสู่ใต้มหาสมุทรพระผู้เป็นเจ้าที่ทรงพระนามว่า “นารายณ์” ผู้มีพันพระเนตรและพันพระบาท บรรทมอยู่ที่ท่ามกลางเกษียรสมุทร มีพญานาคผู้มีพันเศียรรองรับองค์พระผู้เป็นเจ้า ...เมื่อพระองค์ตื่นบรรทม และมองเห็นโลกที่ว่างเปล่า พระองค์ได้ตั้งสมาธิเพื่อการสร้างสรรค์สรรพสัตว์ขึ้นใหม่ ในขณะนั้น ได้เกิดดอกบัว(หมายถึงความบริสุทธิ์) ดอกหนึ่ง ผุดขึ้นจากพระนาภี (สะดือ)จากผลของสมาธินั้น แล้วพระพรหมผู้มีสี่พักตร์ก็ได้ปรากฏขึ้นบนดอกบัวนั้น.....” การสลักเล่าเรื่องนารายณ์บรรทมสินธุ์ปรากฏให้เห็นได้ทั่วไปในโบราณสถานต่าง ๆ ไม่ว่าจะเป็นในอินเดีย กัมพูชา หรือแม้แต่ในประเทศไทยเอง และหนึ่งในนั้น ก็ปรากฏบนทับหลังของปราสาทพนมรุ้ง

ที่มารูปภาพ https://www.panchdoot.com/latest-news/devshayani-ekadashi-2018-significance-fasting-and-muhurat-timings-of-padma-ekadashi/

               ปราสาทพนมรุ้งตั้งอยู่บนภูเขาไฟที่ดับสนิทแล้ว ของจังหวัดบุรีรัมย์ เป็นปราสาทที่สร้างขึ้นในสมัยพระนคร หรือสร้างร่วมสมัยกับพระเจ้าสุริยวรมันที่ 2 ที่เป็นผู้สร้างนครวัดอันยิ่งใหญ่ แต่ปราสาทพนมรุ้งนี้สร้างโดย พระเจ้านเรนทราทิตย ผู้เป็นญาติกัน ซึ่งปราสาทหลังนี้สร้างเพื่อศาสนาพราหมณ์-ฮินดู ในลัทธิไศวะนิกาย ซึ่งเปรียบเขาพนมรุ้ง เป็นเขาไกรลาสสถานที่ประทับของพระศิวะ และเป็นสัญลักษณ์ของศูนย์กลางของจักรวาล

ที่มารูปภาพ https://www.museumthailand.com/th/museum/Phanomrung-Historical-Park

               และเมื่อมาถึงปราสาทพนมรุ้งแล้ว สิ่งที่พลาดไม่ได้ในการเข้ามาเยี่ยมชมคือ ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ถูกประดับไว้ที่ทางเข้าปราสาทประธาน ด้านทิศตะวันออก “แกะสลักเป็นภาพพระวิษณุหรือพระนารายณ์ สี่กร บรรทมตะแคงขวา บนหลังพญาอนันตนาคราชซึ่งทอดตัวอยู่บนหลังมังกร พระหัตถ์ขวาหน้ารองรับพระเศียร พระหัตถ์ขวาหลังทรงถือจักร พระหัตถ์ซ้ายหน้าทรงถือคทา ส่วนพระหัตถ์ซ้ายหลังทรงถือสังข์ (?) ที่ปลายพระบาทของพระนารายณ์ เป็นภาพพระนางลักษมีชายาของพระองค์ เหนือองค์พระนารายณ์ แกะสลักเป็นรูปดอกบัวที่โผล่ขึ้นมาจากพระนาภีองค์พระนารายณ์ ภายในดอกบัวแกะสลักเป็นรูปพระพรหม สี่พักตร์ สี่กร พระหัตถ์ทั้งสี่ไม่สามารถระบุได้ว่าทรงถืออะไร ภาพทั้งหมดจัดไว้กึ่งกลางทับหลัง ส่วนด้านซ้ายและด้านขวาทำเป็นรูปหน้ากาลคายท่อนพวงมาลัย เหนือขึ้นไปเป็นรูปครุฑ ข้างครุฑเป็นภาพนกหัสดีลิงค์คาบช้าง และภาพลิงอุ้มลูก ส่วนด้านใต้หน้ากาลเป็นภาพนกแก้ว 2 ตัว การออกแบบลวดลายและการแกะสลักประณีต จนอาจกล่าวได้ว่าเป็นทับหลังที่งดงามที่สุดในประเทศไทย” ( วิสุทธิ์ ภิญโญวาณิชกะ , 2551)

ที่มารูปภาพ https://www.pinterest.co.uk/pin/408138784974463219/

               ซึ่งสิ่งที่ให้ทับหลังนี้เป็นที่รู้จัก เพราะในอดีตทับหลังชิ้นนี้ถูกโจรกรรมไป นานเกือบ 30 ปี จนถูกพบที่สถาบันศิลปะ เมืองชิคาโก สหรัฐอเมริกา จึงได้ทำหนังสือเพื่อขอคืนทับหลังชิ้นนี้ในพ.ศ.2516 แต่ยังไม่สำเร็จ จนเมื่อพ.ศ.2531 เกิดเหตุการณ์รณรงค์เพื่อรื้อฟื้นขอคืนทับหลังโดยทำหนังสือถึงเอกอักคราชฑูตสหรัฐอเมริกาประจำประเทศไทย ผ่านผู้ว่าราชการจังหวัดบุรีรัมย์ในขณะนั้น จากการเคลื่อนไหวของหลาย ๆ ฝ่าย ทั้งข้าราชการส่วนที่เกี่ยวข้อง ประชาชนต่าง ๆ ทั้งพ่อค้า และนักศึกษา ในประเทศไทยกว่า 15,000 คน นอกจากนี้ยังมีการแต่งเพลงทับหลัง จากวงคาราบาวเพื่อเป็นสื่อในการรณรงค์อีกทางหนึ่งด้วย รวมถึงการเคลื่อนไหวจากนอกประเทศ ไม่ว่าจะเป็น คนไทยที่อยู่ในเมืองชิคาโก ชาวอเมริกันและชนชาติอื่น ๆ จนในที่สุดจึงได้ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์กลับมาในไทย เมื่อวันที่ 10 พฤศจิกายน พ.ศ.2531 และได้นำกลับมาไว้ที่ปราสาทพนมรุ้ง เมื่อวันที่ 7 ธันวาคม พ.ศ.2531 หลังจากที่ได้นำไปจัดแสดงให้ประชาชนได้เยี่ยมชม

ที่มารูปภาพ http://www.wisut.net/บุรีรัมย์-บทความ/ทับหลังนารายณ์บรรทมสิน/

แต่ในอีก 10 ปีต่อมา ได้เกิดความสงสัยว่าทับหลังที่นำกลับมาได้นี้ เป็นของจริงหรือของปลอม เพราะทับหลังสามารถปลอมแปลงกันได้ง่าย นักโบราณคดีหลายคนจึงต้องการให้กรมศิลปากรพิสูจน์ แต่กรมศิลปากรยืนยันแล้วว่า ทับหลังชิ้นนี้ได้ผ่านการพิสูจน์ และเป็นของจริงแน่นอน

               กว่าทับหลังชิ้นนี้จะกลับคืนมาเป็นสมบัติของชาติได้ ก็ใช้เวลาเกือบ 30 ปี และสามารถทำสำเร็จได้ด้วยความตระหนักถึงความสำคัญของทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ของคนไทยทั้งประเทศ รวมถึงการสนับสนุนจากต่างชาติ ดังนั้น เราจึงควร “รักษ์ และดูแล” เพื่อการคงอยู่ของสมบัติแห่งชาติ เพราะฉะนั้น เวลาไปเที่ยวปราสาทพนมรุ้ง ก็อย่าลืมแวะไปชมทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ เพราะถือเป็นทับหลังที่มีเนื่องราวน่าสนใจเป็นอย่างมาก

แหล่งอ้างอิง

มิวเซียมไทยแลนด์. (2562). อุทยานประวัติศาสตร์พนมรุ้ง. สืบค้นเมื่อวันที่ 15 กันยายน 2562, จาก

https://www.museumthailand.com/th/museum/Phanomrung-Historical-Park

วรณัย พงศาชลากร. (2555). “วิษณุอนันตศายิน - นารายณ์บรรทมสินธุ์” จากทั่วถิ่นเมืองไทย ...อยู่ที่ไหนบ้าง ?.

               สืบค้นเมื่อวันที่ 15 กันยายน 2562, จาก

               http://oknation.nationtv.tv/blog/voranai/2012/06/05/entry-2

วิสุทธิ์ ภิญโญวาณิชกะ. (2551). ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ : ของจริงหรือของปลอม. สืบค้นเมื่อวันที่ 25

สิงหาคม 2562, จาก  http://www.wisut.net/บุรีรัมย์-บทความ/ทับหลังนารายณ์บรรทมสิน/

Tnews. (2560). ย้อนรอย ทวงคืนสมบัติชาติจากสหรัฐฯ “ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์” กลับคืนสู่แดนไทย

หลังหายไปนานกว่า 30 ปี (รายละเอียด). สืบค้นเมื่อวันที่ 15 กันยายน 2562, จาก

https://www.tnews.co.th/social/377067