เรื่องของนาค

“คำแก้ว มันเป็นงู” (อ่านแบบสำเนียงอีสานเพื่อความอรรถรส) เป็นประโยคยอดฮิตจากละครดังเมื่อช่วงไม่กี่ปีที่ผ่านมา ซึ่งตัวเอกเป็นนาคที่มาอยู่ในร่างมนุษย์ และใช่ค่ะ นาคเป็นหัวข้อที่จะกล่าวถึงในบทความนี้ เนื่องจากในบทความที่แล้ว ได้เขียนเรื่องเกี่ยวกับมกรที่คายนาคไป (คลิกอ่านได้ที่นี่) ในครั้งนี้จึงอยากจะพาทุกคนมารู้จักกับนาคในรูปแบบของศิลปะที่น่าสนใจ

                

พญานาคนั้น เป็นความเชื่อของผู้ที่นับถือในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู และศาสนาพุทธ ความเชื่อในศาสนาพราหมณ์-ฮินดู เช่น จากรูปถ่ายนี้คือสะพานทางประตูทางทิศใต้ทางเข้านครธม เป็นการจำลองการกวนเกษียรสมุทร โดยที่อสูร และเทวดากำลังช่วยกันยุดนาคที่ชื่อ วาสุกรี เพื่อให้ได้น้ำอมฤต และความเชื่อในศาสนาพุทธ เช่น ในครั้งที่พระพุทธเจ้าตรัสรู้ในสัปดาห์ที่6 เกิดฝนตกหนักจึงทำให้พญานาคมุจลินท์ได้ออกมาพังพาน เพื่อป้องกันฝนให้พระพุทธเจ้า และในประเทศไทยเองก็มีสถานที่ศักดิ์สิทธิ์หลายแห่งที่เชื่อว่าเป็นที่พำนักของนาค เช่น ที่คำชะโนด ที่เชื่อว่ามีพญาศรีสุทโธนาคราชเป็นผู้ปกครอง และมีความเชื่อว่าหากใครลูบฆ้องให้เสียงกังวานได้จะประสบกับความโชคดี นอกจากนี้ยังมีบ่อน้ำศักดิ์สิทธิ์ที่สามารถตักเก็บไปบูชาที่บ้านเพื่อความเป็นสิริมงคลได้ ทั้งยังยังมีสถานที่อื่นๆอีกหลายแห้ง และมีปรากฏการณ์ที่เป็นความเชื่อว่าเกิดจากพญานาค เช่น บั้งไฟพญานาคที่เกิดขึ้นในแต่ละปีที่จังหวัดหนองคาย เป็นต้น

ในการกล่าวถึงนาคในด้านศิลปะนี้ ในบทความนี้จะกล่าวถึงในศิลปะเขมร เพราะเป็นศิลปะที่เข้ามามีอิทธิพลในประเทศไทย ดั่งที่ปรากฏให้เห็นในปัจจุบัน เช่น ปราสาทพนมรุ้ง ปราสาทเมืองต่ำ และโบราณสถานอื่นๆ นาคในศิลปะบันทายสรี-ศิลปะคลัง จะปรากฏนาคเป็นภาพนูนอยู่ที่หน้าบัน จะถูกคายโดยมกร นาคนั้นมีลักษณะมีรัศมีที่คล้ายมงกุฎขนาดเล็กที่เศียร

ศิลปะบาปวนนั้น  ปรากฏนาคที่เป็นรูปลอยตัว จะมีลักษณะที่เศียรไม่มีเครื่องประดับ เหมือนหัวงูทั่วไป หรือเรียกได้ว่าเป็นนาคหัวโล้น ไม่มีรัศมี ซึ่งในประเทศไทย สามารถไปชมได้ที่ปราสาทเมืองต่ำ จังหวัดบุรีรัมย์ เป็นต้น

และนาคในสมัยต่อมาคือ สมัยนครวัด ซึ่งเป็นสมัยที่ศิลปะเขมรมีความเจริญรุ่งเรืองเป็นอย่างมาก นาคที่ปรากฏแบบแผ่พังพาน มีเครื่องประดับเป็นรัศมีที่เศียร สามารถเดินทางไปชมได้ในประเทศไทย เช่น ปราสาทพิมาย ปราสาทพนมรุ้ง เป็นต้น หรือที่ นครวัด ประเทศกัมพูชา ที่เป็นแหล่งกำเนิดของศิลปะนี้

ซึ่งในปราสาทพนมรุ้งนั้นมีทับหลังที่เกี่ยวกับพญานาคอยู่ด้วย มีชื่อเรียกคือ นารายณ์บรรทมสินธุ์ เป็นการสลักเรื่องราวของพระนารายณ์ที่บรรทมอยู่บนพญาอนันตนาคราช มีพระลักษมีที่เป็นพระชายาปรนนิบัติ และมีพรพรหมที่ประทับบนดอกบัวออกมาจากพระนาภี(สะดือ) ซึ่งทับหลังชิ้นนี้ ในอดีตถูกโจรกรรมไปจากปราสาทพนมรุ้งซึ่งในปัจจุบันสามารถนำกลับคืนมาได้ แต่ยังไม่ครบ ทำให้ทับหลังไม่มีความสมบูรณ์

              

               จากเหตุการณ์ที่กล่าวไปข้างต้นเกี่ยวกับพญานาคในการตรัสรู้ของพระพุทธเจ้านั้น ทำให้มีประติมากรรมพระพุทธรูปที่บอกเล่าเรื่องราวในครั้งนั้น หรือที่เรารู้จักกันในชื่อ ปางนาคปรก โดยปางนี้นิยมสร้างในศิลปะบาปวน ศิลปะนครวัด และศิลปะบายน เพราะในสมัยบาปวนพระพุทธศาสนาเจริญรุ่งเรืองขึ้นอีกครั้ง กอปรกับความเชื่อดั้งเดิมที่นับถือพญานาค และพระมหากษัตริย์ทรงอุปภัมถ์พุทธศาสนานิกายมหายาน  และในประเทศไทยก็พบหลักฐานเป็นพระพุทธรูปหินแกะสลักปางนาคปรก เป็นศิลปะแบบบายน ซึ่งคาดว่าได้รับอิทธิพลมาจากศิลปะขอมตั้งแต่สมัยอยุธยา

ที่มารูปภาพ http://www.arjanram.com/relic_detail.php?g=1&id=535

               นาคนั้นยังมีตำนานเกี่ยวถึงอีกมากมาย ทั้งยังเป็นสัญลักษณ์ของผู้พิทักษ์ทางศาสนา และบ้างก็ว่า นาคนั้นเป็นตัวแทนสะพานสายรุ้งที่เชื่อมต่อระหว่างโลกสวรรค์ และโลกมนุษย์ จึงจะเห็นได้ว่ามักมีสะพานที่เป็นนาคก่อนเข้าไปถึงตัวปราสาท

               สำหรับในบล็อกนี้ หวังว่าจะเป็นเกร็ดความรู้เล็กน้อยให้กับคนที่สนใจจะไปเที่ยวในโบราณสถานต่างๆ การไปเที่ยวปราสาทจะไม่ใช่แค่ไปดูหินก้อนใหญ่ที่ถูกก่อสร้างไว้อย่างที่คุณคิด เพราะหินเหล่านั้นมีลวดลายที่กำลังบอกเล่าถึงประวัติศาสตร์ ความเชื่อ และความเจริญรุ่งเรืองในอดีต เมื่อคุณเข้าใจการบอกเล่านั้น การเที่ยวโบราณสถานก็จะไม่ใช่เรื่องน่าเบื่อ ที่มีไว้แค่ถ่ายรูปสวยๆอีกต่อไป

               แหล่งอ้างอิง

กวิฎ  ตั้งจรัสวงศ์. (ม.ป.ป.). อสูรยุดนาคที่ซุ้มประตูเมืองธมด้านทิศใต้. สืบค้นเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2562,

จาก http://art-in-sea.com/en/chedha/item/238-angkorthom-gate3.html

เชษฐ์  ติงชัญชลี. (2560). ประวัติศาสตร์ศิลปะอินเดีย และเอเชียตะวันออกเฉียงใต้. พิมพ์ครั้งที่ 3.

นนทบุรี: มิวเซียมเพรส.

ราม  วัชรประดิษฐ์. (ม.ป.ป.). พระปางนาคปรก. สืบค้นเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2562, จาก

http://www.arjanram.com/relic_detail.php?g=1&id=535

วิสุทธิ์ ภิญโญวาณิชกะ. (2551). ทับหลังนารายณ์บรรทมสินธุ์ : ของจริงหรือของปลอม. สืบค้นเมื่อวันที่ 25

สิงหาคม 2562, จาก  http://www.wisut.net/บุรีรัมย์-บทความ/ทับหลังนารายณ์บรรทมสิน/

สามารถ  ทรัพย์เย็น. (2561). นาคี นาคา ฉบับวาไรตี้ และเกร็ดความแตกต่างของนาคแต่ละจุดที่ปราสาทพนมรุ้ง.

สืบค้นเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2562, จาก https://www.silpa-mag.com/culture/article_7817

Sweet Girl. (2554). ศิลปกรรมเขมร. สืบค้นเมื่อวันที่ 25 สิงหาคม 2562, จาก

http://suvarnbhumi.blogspot.com/2011/09/blog-post.html